وقتی میخواهیم نشای قوی با ریشههای جاندار داشته باشیم، اولین چیزی که به ذهنمان باید برسد، «بستر کشت» آن نشاء است. بستر کاشت در واقع همان محیطی است که قرار است گیاه جای پایش را در آن محکم کند و از آن تغذیه، تهویه و رطوبت بگیرد. حالا گاهی این بستر میتواند خاک باغچهای ساده باشد و گاهی مخلوط پیچیدهای از کوکوپیت، پرلیت و سایر مواد معدنی یا آلی. نکته مهم این است که هر گیاهی به یک بستر ایدئال نیاز دارد که بسته به نوع ریشه، میزان آب موردنیاز، عادات رشدی و البته بودجه و تجهیزات در دسترس، انتخاب میشود؛ بنابراین از یک گلخانهدار حرفهای گرفته تا کسی که در حیاط خانهاش فقط چند گلدان دارد، همه باید با اهمیت انواع بستر کشت آشنا باشند تا بتوانند بهترین رشد را برای گیاهان به ارمغان بیاورند. در ادامه با ما همراه باشید.
بستر کشت چیست؟
به زبان ساده، بستر کاشت یا کشت (Growing Medium) به هر ماده یا ترکیبی گفته میشود که برای کاشت و پرورش گیاهان (بهویژه در کشتهای کنترلشده مانند گلخانه) به کار میرود و جایگزین خاک سنتی یا مکمل آن است. این بستر میتواند از مواد معدنی، آلی (که آبادیس تولید میکند)، مصنوعی یا هر ترکیبی از آنها تشکیل شود. در برخی موارد، بستر کشت بهصورت ۱۰۰٪ فاقد خاک (که به آن soilless گفته میشود) و در برخی موارد، مخلوطی از خاک و مواد دیگر است.
انواع بستر کشت
در یک تقسیمبندی کلی، انواع بستر کشت را میتوان به چهار گروه اصلی تقسیم کرد:
- بسترهای معدنی
- پرلیت: سنگ آتشفشانی خردشده و حرارتدیده که بسیار سبک است و هوا و آب را بهخوبی رد میکند.
- ورمیکولیت: ترکیبی از منیزیم و آهن سیلیکات که پساز حرارت دیدن منبسط میشود و اغلب برای حفظ رطوبت و مواد مغذی و همچنین بهبود هوادهی به کار میرود.
- پومیس (سنگپا): سنگ طبیعی آتشفشانی با تخلخل بالا که آبوهوا را در خود نگه میدارد.
- ماسه و شن درشت: با قابلیت بهبود زهکشی و تهویه؛ اما نگهداری کم آب.
- بسترهای مصنوعی
- راکوول (Rockwool): الیافی حاصل از ذوب و چرخش سنگ بازالت. بسیار سبک و نگهدارنده مناسب آب.
- پلیاستیرن/پلیاورتان: گاه بهصورت فوم یا گرانول؛ قابلیت نگهداری بالای هوا اما آب را خیلی کم نگاه میدارد.
- بسترهای آلی
- پیتماس (Sphagnum Peat Moss): بقایای تجزیهشده گیاهان توربی که رطوبت را بهخوبی حفظ میکند.
- کوکوپیت/کوکوکوآیر (Coco Coir): حاصل پوسته نارگیل؛ جایگزینی پایدارتر از پیتماس با قدرت جذب بالا.
- کمپوست: بقایای آلی تجزیهشده (مثل برگ، کاه و ضایعات غذایی). حاوی مواد مغذی غنی است؛ اما باید از نبود عوامل بیماریزا در آنها اطمینان حاصل کرد.
- پوست درخت یا چیپس چوب: درشتتر و معمولاً برای گیاهان با نیاز تهویه بالا هستند.
- سایر بسترها و ترکیبات
- هیدروژلها: دانههایی ژلهای که آب را در خود نگاه میدارند و بهمرور آزاد میکنند.
- مخلوط اختصاصی: بسیاری از گلخانهداران حرفهای، مخلوطی از چند ماده مختلف (مثلاً پرلیت+پیتماس+کوکوپیت) را با هدف رسیدن به ویژگی خاصی ترکیب میکنند.
ترکیب بستر کشت
بهترین ترکیب بستر کشت بستگی به نوع گیاه، مرحله رشد و اهداف کشاورز دارد. بهعنوان نمونه، برای کاشت بذر و نشا، مخلوطی سبک که بتواند هم رطوبت کافی برای جوانهزنی را فراهم کند و هم بیماریها و عوامل پاتوژن را کاهش بدهد مناسب است؛ بنابراین برای این منظور، اغلب از پیتماس یا کوکوپیت بههمراه پرلیت یا ورمیکولیت استفاده میشود.
برای گیاهان آپارتمانی، ترکیب خاکی با مقدار مناسبی پرلیت یا شن درشت جهت زهکشی و مواد آلی کافی برای تغذیه گیاه مناسب است. برای هیدروپونیک، گاه اصلاً به خاک نیاز نیست و فقط بسترهایی مانند راکوول، لیکا (expanded clay) یا کوکوپیت استفاده میشود تا ریشهها در آب غنی از مواد مغذی قرار بگیرد؛ مثلاً با خرید کلات آهن میتوان نیاز گیاهان به آهن را مرتفع کرد.
آمادهسازی بستر کشت
آمادهسازی بستر شامل مراحل زیر است:
- ضدعفونی: اگر مواد آلی (مثلاً کمپوست یا خاک برگ) استفاده میکنید، اطمینان حاصل کنید پاستوریزه یا استریل باشد تا تخم علفهای هرز و عوامل بیماریزای درونش از بین رفته باشند.
- اختلاط: در صورت ترکیب چند ماده، باید نسبتهای آنها دقیق و ثابت باشد؛ مثلاً ۶۰٪ پیتماس + ۳۰٪ پرلیت + ۱۰٪ ورمیکولیت.
- تنظیم pH: بسته به نیاز گیاه، ممکن است آهک یا گوگرد به بستر کشت اضافه شود تا pH آن به محدوده مطلوب برسد؛ مثلاً کوکوپیت معمولاً pH خنثی دارد؛ اما پیتماس کمی اسیدی است.
- مرطوبسازی: پیشاز کاشت، بهتر است بستر را کمی مرطوب کنید تا هنگام کاشت بذر یا نشا، شوک خشکی ایجاد نشود.
کاربرد بستر کشت
کاربردهای زیر برای بستر در دسترس است:
- گلخانهها و کشتهای بدون خاک، جایی که کنترل کامل بر رطوبت، مواد مغذی و هوادهی حیاتی است.
- در نشاکاری، برای جوانهزدن بذرهای سبزیجات و گلها در شرایط بهینه.
- در کشتهای گلدانی و فضای سبز، مثل باغچههای شهری و تراسها که نیاز به وزن سبکتر و کنترل دقیق رطوبت دارند.
- در هیدروپونیک بهجای خاک، بسترهای سبک و فاقد عناصر اضافی (مثل کوکوپیت) استفاده میشود تا ریشه مستقیماً با محلول غذایی در تماس باشد.
مزایای بستر کشت
مزایای بستر برای کشت عبارت است از:
- امکان مدیریت دقیق آبیاری و کوددهی را میدهد.
- بسترهای استریل یا ضدعفونیشده، احتمال قارچها و باکتریهای مضر را کم میکنند.
- حملونقل و جابهجایی آنها برای کشاورزان و گلخانهداران راحتتر است.
- برخلاف خاکهای سنگین که با تکرر آبیاری فشرده میشوند، بسترهای سبک ساختار متخلخل خود را حفظ میکنند.
- هواگیری بهتر باعث ریشههای سالمتر و رشد سریعتر میشود.
بیشتر بخوانید: آماده سازی زمین برای کشاورزی
معایب بستر کشت
معایب بستر برای کشت عبارتاند از:
- برخی از این مواد (مانند پیتماس یا راکوول) وارداتی هستند یا قیمت بالاتری نسبت به خاک معمولی دارند.
- بیشتر بسترهای بدون خاک، ذخایر غذایی کمی دارند و باید بهشکل منظم کوددهی شوند.
- برخی از بسترهای آلی با گذشت زمان تجزیه میشوند و نیاز به تعویض دارند.
- باید pH و EC بستر کشت بهطور مداوم پایش شود؛ درغیراینصورت، ریسک کمبود یا تجمع املاح بالا میرود.
ویژگی های بستر کشت مناسب
یک بستر کشت ایدئال باید رطوبت کافی را برای ریشه حفظ کند؛ اما از ماندابیشدن جلوگیری نماید. تخلخل مناسب برای تأمین اکسیژن از خفگی ریشه جلوگیری میکند. همچنین، استریلبودن یا حداقل عاریبودن از پاتوژنهای مضر، خطر بیماریهای گیاهی را کاهش میدهد. pH متعادل (معمولاً بین ۵.۵ تا ۶.۵) رشد گیاه را بهینه میکند. علاوهبراین، بستر کشت باید پایدار باشد و با گذشت زمان فشرده نشود تا دسترسی ریشه به آب و مواد مغذی مختل نگردد.
انتخاب بستر کشت مناسب
نوع گیاه تعیینکنندۀ ویژگیهای بستر کشت است؛ گیاهان با ریشه عمیق به بستری سنگینتر و گیاهان سطحیریشه به بستری نرم و سبک نیاز دارند. روش آبیاری نیز اهمیت دارد؛ برای سیستمهای غرقابی، بستر با زهکشی و هواگیری بالا مناسبتر است. همچنین، دسترسی به مواد مانند کوکوپیت، پرلیت یا خاک برگ میتواند هزینهها را کاهش بدهد. در نهایت، بودجه و امکانات نیز تأثیرگذار است؛ مثلاً راکوول به مدیریت دقیقتری نیاز دارد، درحالیکه کوکوپیت کاربری سادهتری دارد.
عوامل مؤثر در انتخاب بستر کشت مناسب
برای انتخاب بستر مناسب کشت به موارد زیر توجه کنید:
- قیمت و موجودی در بازار: بسترهایی مثل پیتماس وارداتی، معمولاً گرانتر هستند.
- دوام و پایداری: اگر محصول بهطور طولانیمدت در گلدان باقی میماند، بهتر است از بسترهای پایدارتر استفاده شود.
- جذب و نگهداری کود: بسترهایی که CEC بالایی دارند، کود را بهتر نگه میدارند.
- سازگاری با روش کشت (هیدروپونیک، ایروپونیک و…): مثلاً در سیستم هیدروپونیک، بستر کارکرد متفاوتی دارد.
- محیطزیستی: برخی افراد بسترهای تجدیدپذیر مانند کوکوپیت را به پیتماس ترجیح میدهند.
دلیل استفاده از بستر کشت در گلخانه
در کشتهای گلخانهای، کنترل عوامل محیطی ضروری است و خاک طبیعی اغلب پاسخگوی این نیاز نیست؛ بنابراین دلایل زیر باعث شده است گلخانهداران به استفاده از بسترهای اختصاصی روی بیاورند:
- کنترل راحتتر دما و رطوبت؛
- جلوگیری از آلودگی قارچی و باکتریایی خاک؛
- کاهش وزن (اهمیت در کشتهای طبقاتی یا سقفی)؛
- کمک به مدیریت آب و کود، دفع راحتتر آب و تجمع نکردن املاح.
منبع: reiziger.com
کیفیت خاک بستر کشت و تأثیر آن بر رشد نشا
اگر در ترکیب بستر کشت از خاک معمولی استفاده شود، کیفیت آن خاک نقش اساسی در رشد نشا خواهد داشت. خاک رس زیاد باعث فشردگی و کاهش تهویه میشود، درحالیکه خاک با شن زیاد رطوبت را نگه نمیدارد و نیاز به آب را افزایش میدهد. کمبود مواد آلی نیز ظرفیت خاک برای ذخیره مواد مغذی و رطوبت را کاهش میدهد. همچنین، آلودگی یا شوری خاک ممکن است جوانهزنی و رشد نشا را مختل کند؛ بنابراین، یک خاک ایدئال برای نشا باید سبک، غنی از مواد آلی و عاری از عوامل بیماریزا باشد.
بیشتر بخوانید: تناوب کاشت چیست؟
سخن پایانی
انتخاب و مدیریت صحیح بستر کشت، هم در کیفیت و کمیت محصولات شما نقش حیاتی دارد و هم میتواند هزینههای نادرست را کاهش بدهد. از شناسایی انواع بسترها گرفته تا تنظیم دقیق ترکیب و افزودن کودهای مناسب، همه در موفقیت نهایی کشت اثرگذار است.
آبادیس تولید کننده برتر کودهای آلی در ایران
شرکت دانش بنیان آبادیس با تمرکز بر تولید کودهای آلی همچون کلات آهن، آمینو اسید و خرید هیومیک اسید، نقش مهمی در بهبود تغذیه بسترهای کشت ایفا میکند. کودهای آلی این مجموعه میتوانند ساختار فیزیکی و شیمیایی بستر کشت را ارتقا و ظرفیت نگهداری رطوبت را افزایش بدهند و عملکرد ریشهها را بهبود ببخشند.
سؤالات متداول
- آیا بستر کشت کوکوپیت از لحاظ زیستمحیطی واقعاً بهتر از پیتماس است؟
بله، کوکوپیت (بهدستآمده از پوسته نارگیل) یک محصول جانبی کشاورزی تجدیدپذیر است و در مقایسه با پیتماس (که تشکیل آن قرنها زمان میبرد) اثر تخریبی کمتری بر زیستبوم دارد.
- آیا پساز پایان فصل کشت، میتوان بسترهای معدنی (مثل راکوول یا پرلیت) را مجدد استفاده کرد؟
برخی بسترهای معدنی قابلیت شستوشو و ضدعفونی دارند و میتوان آنها را تا چند فصل به کار برد؛ اما برای جلوگیری از انباشتهشدن نمکها و آلودگیهای احتمالی، باید با روشهای مناسب (مثل شستن با محلول ضدعفونیکننده) تمیز شوند. بااینحال در نهایت ظرفیت فیزیکی و هوادهی آنها بهمرور کاهش پیدا میکند و نیاز به تعویض خواهند داشت.