زعفران به عنوان طلای سرخ ایران، یکی از پردرآمدترین کشتها در مناطق نیمهخشک کشور محسوب میشود و در واقع، محصولی است که فقط در کمتر از یک درصد از کل اراضی کشاورزی ایران، ارزآوری قابلملاحظهای برای معیشت روستاییان ایجاد کرده است. بااینحال، عملکرد پایین در حجم کلاله در بسیاری از مزارع نشان میدهد که خاکهای آهکی، کمبود مواد آلی و مدیریت تغذیه نامتوازن هنوز از چالشهای جدی در کشت این محصول هستند؛ اما خوشبختانه محققان کشورمان نشان دادهاند هیومیک اسید برای زعفران، ظرفیتی ممتاز برای ترمیم این کاستیها دارد. در واقع، پژوهشهای دانشگاهی در خراسان و بهخصوص در دانشگاه تربت حیدریه ثابت کردهاند که کاربرد هوشمندانه اسید هیومیک برای زعفران میتواند وزن پیاز جایگزین، تعداد گل و نهایتاً راندمان برداشت کلاله را بهطرز چشمگیری افزایش دهد. در ادامه، با تکیه بر نتایج مستند مزرعهای، تاثیر هیومیک اسید بر زعفران و الزامات فنی مصرف این طلای کشاورزی برای زعفران تشریح میشود.
تأثیر کود هیومیک اسید بر زعفران
آزمایشی دوساله در یک مزرعه از طرف دانشگاه فردوسی مشهد نشان داد ترکیب ۹ تا ۱۰ گرم پیاز مادری (یعنی پیاز اصلی یا مادری که برای کاشت استفاده میشود) با ۱۰۰ کیلوگرم هیومیک اسید محلول برای هر هکتار، وزن کل پیازهای جایگزین (پیازهای جدیدی که از پیاز مادری تولید شدهاند) را ۹۱ درصد و عملکرد خشک کلاله را ۱۸۳ درصد نسبت به شاهد افزایش داد. در همان طرح، تعداد گل در واحد سطح تا ۸۴ درصد بیشتر شد و میانگین قطر پیازهای جانشین ۱۹ درصد ارتقا یافت. علت اصلی این جهش عملکرد، بهبود ساختار خاک، افزایش ظرفیت تبادل کاتیونی و تحریک توسعه ریشههای مویین بود که جذب فسفر، پتاسیم و میکروعناصر را تسهیل کرد.
پژوهش عملی دیگری در مزرعه توسط دانشگاه بیرجند با کاربرد ۱۰ کیلوگرم هیومیک اسید در هکتار نشان داد که وزن تازه کلاله به 1.35 گرم در متر مربع و وزن خشک آن به 0.23 گرم در متر مربع رسید؛ ارقامی که در تیمار شاهد به ترتیب 0.84 و 0.12 گرم بود. علاوهبراین، شاخصهای کیفی مانند رنگ و عطر در سطوح استفادهی ۱۰ تا ۱۵ کیلوگرم در هکتار هیومیک اسید برای زعفران، بهطور معنیداری بهبود یافتند.
فواید اسید هیومیک برای زعفران
کارکرد و تاثیر هیومیک اسید بر زعفران را میتوان در سه محور خلاصه کرد.
- اصلاح فیزیک خاک: مولکولهای هیومات با چسباندن ذرات رس و سیلت، خاکدانههای پایدار میسازند و بهاینترتیب نفوذپذیری و ظرفیت نگهداشت آب را افزایش میدهند؛ موضوعی که برای پیاز زعفران در تابستانهای خشک اهمیت حیاتی دارد.
- دوم، افزایش دسترسی عناصر برای ریشه گیاه است. در واقع، پیوند هیومیک اسید با یونهای مثبتی مانند فسفر، آهن و روی، آنها را از رسوب در شرایط قلیایی حفظ کرده و بهتدریج در خاک برای استفاده ریشه آزاد میکند. مثلاً در همان آزمایش بیرجند، غلظت فسفر قابلجذب خاک پساز دو سال مصرف مداوم ۱۰ کیلوگرم هیومیک اسید، از ۷ به ۱۱ میلیگرم در کیلوگرم افزایش یافت.
- سوم، تحریک زیستمیکروبی در خاک است؛ حضور کربن فعال در هیومیک اسید جمعیت باکتریهای حلکننده فسفات و اکتینومیستها را بالا میبرد و چرخه غذایی خاک را پویاتر میکند؛ این فعالیتها در نهایت به سنتز بیشتر مواد ذخیرهای در پیاز زعفران و گلدهی قوی آن منجر میشوند.
زمان مصرف هیومیک اسید برای زعفران
بهترین کارایی در اسید هیومیک برای زعفران هنگامی حاصل میشود که هیومیک اسید در سه گام کلیدی مصرف شود.
- مرحله اول پیشاز کاشت، همزمان با عملیات شخم و کوددامی در مرداد یا شهریور است. در این مرحله اصلاح فیزیکی خاک و استقرار میکروارگانیسمها انجام میگیرد.
- مرحله دوم، نخستین آبیاری پاییزه (آبانماه) است. در این زمان پیاز تازه بیدار میشود و ریشهسازی آغاز میشود، بنابراین هیومیک اسید کمک میکند ریشههای فعالتری شکل بگیرد.
- مرحله سوم، آبیاری زمستانه در بهمن تا اسفند است. هیومیک اسید برای زعفران در این مقطع موجب ذخیره بهتر کربوهیدرات در برگها و انتقال آن به پیاز میشود و پیازهای جایگزین سنگینتری شکل میگیرند.
مقدار مصرف کود اسید هیومیک برای زعفران
در مزرعههایی با خاک بافت متوسط، نتایج علمی حاکی است که ۵ تا ۱۰ کیلوگرم هیومیک اسید پودری در هکتار در هر نوبت، بیشترین بازده اقتصادی را دارد. مقدارهای بالاتر (۴۰ تا ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار) در پژوهشهای آزمایشی، بهدلیل ماهیت کنترلشده طرح، افزایش چشمگیر در عملکرد گیاه داشتند؛ اما از نظر هزینه برای مزرعه تجارتی توصیه نمیشود (مگر در زمینهای بسیار فقیر یا شور). برای هیومیک اسید مایع، حجم ۲۰ لیتر در هکتار با غلظت استاندارد ۱۲ درصد هیومات پتاسیم معادل تقریباً 2.4 کیلوگرم ماده خشک است و میتواند در سیستم آبیاری کمفشار تزریق شود.
نحوه مصرف اسید هیومیک برای زعفران
متداولترین شیوه مصرف اسید هیومیک برای زعفران، حل کردن هیومیک اسید پودری در منبع آب آبیاری و هدایت آن از طریق جوی یا شلنگ است. در زمینهایی که دسترسی به آب محدود است، روش چالکود در شعاع ده تا پانزده سانتیمتری پیاز مادر، جایگزین مناسبی به شمار میرود؛ در این روش، محلول غلیظ ۲ درصد هیومیک اسید در چاله به عمق ۱۵ سانتیمتر ریخته و با خاک پوشانده میشود. تیمار پیاز (پیازمال) نیز در مناطقی که آلودگی قارچی جریان دارد، مؤثر است. خیساندن پیازها در محلول یک درصد هیومیک اسید به مدت نیم ساعت، هم خاصیت ضداسترسی دارد و هم سرعت ریشهزایی را با تاثیر هیومیک اسید بر زعفران در جذب بهتر عناصر خاک، بالا میبرد.
| نوع محصول و روش | مقدار در هکتار | زمان مصرف | توضیح فنی |
| هیومیک اسید پرک یا پودری حلشده در آب آبیاری | ۵ تا ۱۰ کیلوگرم | آبیاری اول پاییزه و آبیاری زمستانه | محلول ۵ در هزار تهیه و در پایان نوبت آبیاری تزریق شود. |
| هیومیک اسید مایع (۱۲ درصد) در سیستم قطرهای | ۲۰ لیتر | همراه با هر مرحله آبیاری (سه نوبت) | بهدلیل پتاسیم بالا، از ترکیب همزمان با کودهای فسفاته پرهیز شود. |
| چالکود موضعی با محلول ۲ درصد | معادل ۸ کیلوگرم ماده خشک | پیش از کاشت | چالهها پساز پرشدن محلول، با خاک سبک پُر شوند تا تبادل هوا مختل نشود. |
| تیمار پیاز (پیازمال) | ۱۰ لیتر محلول یک درصد برای هر ۵۰۰ کیلوگرم پیاز | درست قبلاز کاشت | پساز تیمار، پیازها در سایه خشک و سپس کاشته شوند. |
بهترین کود هیومیک اسید برای زعفران
ویژگیهای مهم یک هیومیک اسید مناسب عبارت است از:
- خلوص بالای ماده آلی (بیشاز ۶۰ درصد)؛
- نسبت فولویک به هیومیک بیشاز ۲۰ درصد برای تحرک بهتر عناصر؛
- فاقد کلر و فلزات سنگین؛
- حلالیت ۱۰۰ درصد.
محصولات تولیدی شرکت اکسیر دانش آبادیس بر پایه لئوناردیت شرق کشور است که بهدلیل خاکستر پایین و درصد بالای حلقههای آروماتیک، ظرفیت تبادل کاتیونی قابلتوجهی دارد. فرایند استخراج قلیایی-اسیدی دومرحلهای و خشک کردن در دمای پایین سبب حفظ گروههای فعال کاربونیل و فنولی میشود که عامل اصلی کارایی بالای این کودهاست.
سخن پایانی
شواهد مزرعهای در خراسان رضوی و خراسان جنوبی درباره تاثیر هیومیک اسید بر زعفران گواه آن است که اسید هیومیک برای زعفران، چه بهصورت پودری و چه مایع، توانسته است عملکرد خشک کلاله زعفران را از طریق افزایش وزن پیاز جایگزین، تعداد گل و بهبود ویژگیهای کیفی کلاله بهطور معنیداری ارتقا دهد. دوز کاربردی ۵ تا ۱۰ کیلوگرم ماده خشک در هکتار در سه نوبت کلیدی فصل زراعی، نقطه تعادل مقرونبهصرفه بین هزینه و سودآوری در استفاده هیومیک اسید برای زعفران محسوب میشود. رعایت روش حل کردن صحیح، جلوگیری از اختلاط با کودهای فسفاته در یک مخزن و انتخاب محصول استاندارد، الزامهایی هستند که کشاورز باید در عمل رعایت کند.
آبادیس؛ تولیدکننده هیومیک اسید در ایران با بالاترین آنالیز
شرکت دانشبنیان اکسیر دانش آبادیس با تکیه بر خطوط تماماتوماتیک استخراج و خشککردن در دمای پایین، گسترهای از هیومیک اسید پرک، پودری و مایع بههمراه کود اسید آمینه را با درصد بالای گروههای فعال عرضه میکند. آزمونهای مستقل نشان میدهد فلزات سنگین محصولات این شرکت، بسیار پایینتر از استاندارد ملی است؛ بنابراین خیال کشاورز از بابت سلامت خاک و محصول راحت خواهد بود. تیم فنی آبادیس آمادگی دارد نتایج آزمون خاک و آب را تحلیل و نسخه مخصوص هر مزرعه زعفران را تجویز کند.
سؤالات متداول
- آیا میتوان هیومیک اسید را همزمان با کود حیوانی در تابستان به خاک اضافه کرد؟
بله. ترکیب هیومیک اسید با کود حیوانی کاملاً سازگار است و حتی باعث تسریع کمپوست شدن مواد آلی و کاهش بو میشود. توصیه میشود ابتدا کود دامی کاملاً پوسیده زیر خاک مخلوط شود و سپس محلول هیومیک اسید روی خاک آبیاری شود.
- هیومیک اسید در زمینهای شور جنوبی کشور چه کمکی به زعفران میکند؟
هیومیک اسید با تشکیل کمپلکس با سدیم و منیزیم اضافی، هدایت الکتریکی خاک را بهمرور کاهش میدهد و اجازه میدهد کلسیم قابلجذب افزایش یابد؛ کلسیمی که برای تقسیم سلولی پیاز و استحکام بافت کلاله ضروری است. تجربه مزرعهای دیگری در دانشگاه بیرجند نشان داده است که پساز دو سال مصرف مداوم ۱۰ کیلوگرم هیومیک اسید در هکتار، هدایت الکتریکی خاک از ۸ به ۵ دسیزیمنس بر متر رسیده و درصد گل عقیم به یکسوم کاهش یافته است.