راهنمای جامع انتخاب بهترین قارچ کش کشاورزی

دنیای گیاهان، درست مثل دنیای ما انسان‌ها، پر از تهدیدهای ریز و درشتی است که اگر به‌موقع مهار نشوند، می‌توانند چرخۀ تولید غذا و امنیت کشاورز را مختل کنند. قارچ‌های بیماری‌زا جزء جدی‌ترین این تهدیدها هستند؛ ارگانیسم‌هایی که با تولید میلیون‌ها اسپور، خود را با باد و باران به دورترین مزرعه‌ها می‌رسانند و داخل برگ و ساقه گیاهان لانه می‌کنند. برای مهار این مهاجمان، «قارچ کش ها» در خط مقدم قرار دارند و قویترین قارچ کش‌ها از محلول‌های مس و گوگرد که قدمت‌شان به قرن نوزدهم میلادی می‌رسد تا مولکول‌های هدفمند نسل چهارم که با یک سازوکار اختصاصی‌، مسیر تنفس قارچ را سد می‌کنند در سرتاسر دنیا توسط کشاورزان استفاده می‌شوند. در ادامه با بهترین قارچ کش های تجاری، نحوه استفاده، کاربرد و سایر اطلاعات مهم درباره آن‌ها آشنا خواهید شد. با ما همراه باشید.

قارچ کش چیست؟

قارچ کش (Fungicide) به گروهی از ترکیبات شیمیایی یا زیستی گفته می‌شود که قادرند اسپور یا نَخینه قارچ‌های بیماری‌زا را متوقف یا نابود کنند. این ترکیبات از نظر رفتار در گیاه، طیف اثر، نقطۀ هدف در متابولیسم قارچ و حتی ماهیت شیمیایی، بسیار متنوع‌اند. خاک، بذر، برگ، ساقه و میوه، همگی می‌توانند بستری برای رشد قارچ باشند؛ بنابراین صنعت کشاورزی طیف گسترده‌ای از فرمولاسیون قویترین قارچ کش‌ها از پودر قابل‌تعلیق تا میکروکپسول را توسعه داده است تا هر قسمت از گیاه را در زمان مناسب با بهترین قارچ کش موجود محافظت کند. البته، برخی مواد شیمیایی و کودها هم هستند که مقاومت گیاه را در برابر قارچ‌ها زیاد می‌کنند؛ مثلاً کود هیومیک اسید به‌عنوان زیست‌برانگیزان (biostimulant) فعالیت آنزیم‌های دفاعی گیاه را افزایش می‌دهد، سنتز فنول‌ها و دیگر متابولیت‌های ثانویۀ ضدپاتوژن را تحریک می‌کند و مقاومت ذاتی گیاه را در برابر آلودگی‌های قارچی بالا می‌برد.

دلیل استفاده از قارچ کش ها

فعل و انفعالات قارچ با بافت گیاه دست کم به سه شکل به بهره‌وری گیاه آسیب می‌زند: کاهش فتوسنتز با ایجاد لکه روی برگ‌ها، مسدود‌کردن آوندها و تولید مایکوتوکسین در بعضی گونه‌ها؛ مثلاً گزارش‌های دانشگاه آیوا نشان می‌دهد که مدیریت نکردن بیماری «برگ خاکستری ذرت» می‌تواند تا ۳۵ درصد از عملکرد دانه را کاهش بدهد. ازسوی‌دیگر، تحقیقات مؤسسه روتهامستد (بریتانیا) درباره زمان استفاده از قارچ کش گندم ثابت کرده است که مصرف به‌موقع قارچ کش در مزارع گندم در سال‌های پُر بیماری، نسبت سود به هزینه‌ای در محدودۀ ۱:۳ تا ۱:۵ ایجاد می‌کند؛ بنابراین قارچ کش‌ها صرفاً «هزینه» نیستند، بلکه نوعی سرمایه‌گذاری برای تثبیت عملکرد و کیفیت محصول به شمار می‌روند. در کنار قویترین قارچ‌کش‌ها، می‌توانید با خرید هیومیک اسید پرک و استفاده از آن، سیستم ایمنی گیاهان خود را تقویت کنید.

بررسی انواع قارچ کش

تنوع قارچ کش‌ها را می‌توان براساس سه محور اصلی خلاصه کرد: نحوۀ حرکت در گیاه، گسترۀ اثر و گروه شیمیایی. در واقع محققان، معمولاً انواع بهترین قارچ کش‌ها را به یکی از 3 شکل زیر طبقه‌بندی می‌کنند:

طبقه‌بندی براساس نحوۀ حرکت (Phytomobility)

از نظر این نوع طبقه‌بندی، 3 نوع قارچ کش خواهیم داشت:

1. قارچ کش‌های تماسی (Contact): این ترکیبات (که گاهی به‌عنوان قارچ کش غیرسیستمیک هم شناخته می‌شوند) روی سطح برگ یا ساقه لایه‌ای محافظ ایجاد می‌کنند و اجازه نمی‌دهند اسپور جوانه بزند؛ اما چون جذب گیاه نمی‌شوند با رشد بافت‌های تازه یا بارندگی باید تجدید شوند (البته در برخی گزارش‌ها اشاره شده است که افزودن هیومیک اسید مایع می‌تواند عملکرد سموم را تا ۳۰–۵۰ درصد بهبود بدهد و مقاومت در برابر شست‌وشو با بارندگی را افزایش دهد). ترکیبات کلاسیک گوگردی و مسی در این دسته قرار دارند.
2. قارچ کش‌های سیستمیک (Systemic): مواد قارچ کش سیستمیک پس‌از نفوذ به بافت در آوندها حرکت می‌کنند و می‌توانند درون برگ و حتی اندام‌های تازه رُسته نیز اثر حفاظتی داشته باشند. برخی فقط به‌سمت بالا (Acropetal) حرکت می‌کنند و برخی دو سویه هستند (Ambimobile). تری‌آزول‌ها و استروبیلورین‌ها نمونۀ شناخته‌شدۀ این گروه و از بهترین انواع بهترین قارچ کش سیستمیک هستند.
3. قارچ کش‌های شبه‌سیستمیک (Translaminar): در واقع جذب محدودی دارند؛ مولکول از صفحۀ برگ عبور می‌کند و روی سطح زیرین رسوب می‌کند؛ اما در آوند جابه‌جا نمی‌شود. فلینسولام و فاموکسادون در این گروه سم قارچ کش قرار می‌گیرند.

طبقه‌بندی براساس نقش عملکرد

اگر بهترین قارچ کش‌ها را از نظر عملکردشان طبقه‌بندی کنیم به دسته‌بندی زیر می‌رسیم:

• محافظتی (Preventive): پیش‌از آلودگی پاشیده می‌شوند تا از جوانه‌زنی اسپور جلوگیری کنند (تماسی یا ترانس‌لامینار).
• درمانی (Curative): پس‌از آغاز آلودگی، رشد قارچ را متوقف یا کند می‌کنند (سیستمیک با اثر اولیه).
• از بین برنده (Eradicant): عفونت‌های تازه را پاک می‌کنند (سیستمیک قوی با انتقال دوسویه).
• تک محلی و چندمحلی: چندمحلی‌ها چند هدف متابولیک قارچ را می‌زنند و مقاومت دیرتر بروز می‌کند. تک‌محلی‌ها یک مسیر خاص را مهار می‌کنند و قدرت بالاتری دارند اما ریسک مقاومت بیشتر است.

طبقه‌بندی براساس گروه شیمیایی و FRAC Code

جدول زیر، نمونه‌ای از تقسیم‌بندی قارچ کش‌ها براساس گروه شیمیایی را نشان می‌دهد:

برای درک عمومی‌تر طبقه‌بندی شیمیایی رایج بالا، باید گفت:

• گوگردی‌ها با اختلال در تنفس قارچ عمل می‌کنند و برای سفیدک سطحی گزینۀ اول‌اند.
• مسی‌ها (مثل محلول بردو به‌عنوان بهترین قارچ کش مسی) به‌دلیل چندین نقطۀ هدف، ریسک مقاومت اندکی دارند.
• کربن دارها شامل کاربندازیم و تیوفانات‌متیل هستند که تقسیم سلولی قارچ را متوقف می‌کنند.
• استروبیلورین‌ها (FRAC 11) مسیر تنفس میتوکندری را مسدود می‌کنند و خاصیت «گزینش‌پذیر» دارند.
• تری‌آزول‌ها (FRAC 3) سنتز استرول غشای قارچ را مهار می‌کنند و اغلب سیستمیک‌اند.

تفاوت قارچ ‌کش سیستمیک و غیرسیستمیک

اما تفاوت این دو نوع از بهترین قارچ کش های حال حاضر دنیا چیست؟ مهم‌ترین تفاوت در محدودۀ حفاظت و ماندگاری است. قارچ کش تماسی صرفاً سطح پوشش‌داده‌شده از گیاه را تا شسته‌شدن توسط آب (باران) محافظت می‌کند؛ درحالی‌که قارچ کش سیستمیک می‌تواند به بافت‌های تازۀ گیاه راه بیاید و دورۀ حفاظتی طولانی‌تری (معمولاً ۱۰ تا ۲۱ روز) ایجاد کند. البته قارچ کش‌های سیستمیک به‌دلیل داشتن یک نقطۀ هدف مشخص، مستعد ظهور مقاومت‌اند (یعنی ممکن است گونه‌های قارچ نسبت به حتی قویترین قارچ کش سیستمیک هم مقاوم شوند و قارچ کش مزبور، دیگر بر روی آن‌ها تأثیری نداشته باشد)؛ به‌همین‌دلیل توصیه می‌شود در برنامۀ مدیریتی مزرعه یا باغ با قارچ کش‌های تماسی یا سیستمیکِ دارای مکانیزم متفاوت، چرخش انجام شود. همچنین بهتر است با کودهایی نظیر اسید هیومیک یا هیومات پتاسیم، مقاومت ذاتی گیاهان خود را نسبت به بیماری‌های قارچی افزایش بدهید.

انواع قارچ کش سیستمیک و بهترین گزینه‌ها

به‌طور عملی، تری‌آزول‌ها مثل پروپیکونازول، دیفنوکونازول و تیبوکونازول به‌دلیل طیف وسیع و قیمت مناسب در غلات بسیار محبوب‌اند. در مقابل، استروبیلورین‌هایی مانند آزوکسی‌استروبین به‌دلیل اثر فیزیولوژیک مثبت (سبز نگه داشتن برگ) در ذرت و برنج به‌عنوان قویترین قارچ کش استفاده می‌شوند. بهترین قارچ کش سیستمیک در یک برنامۀ مدیریتی، آن است که علاوه‌بر اثربخشی روی قارچ غالب منطقه با گروه شیمیایی دیگری مخلوط شده باشد (مثلاً آزوکسی استروبین + پروپیکونازول) تا خطر مقاومت کاهش بیاید.

معرفی انواع قارچ کش‌های بازار

درحال‌حاضر، محبوب‌ترین قارچ کش‌های بازار دنیا عبارت‌اند از:

1. مانکوزب ۸۰ درصد WP: تماسی چندسایتی؛ مناسب بلاست برنج، لکه برگی سبزی؛
2. بردوفیکس: سوسپانسیون مس هیدروکسید؛ کم‌ریسک برای محصولات ارگانیک؛
3. کاربندازیم ۵۰ درصد WP: سیستمیک نقطه‌ای؛ مؤثر بر سفیدک داخلی هندوانه؛
4. تیوفانات‌متیل ۷۰ درصد WP: به کاربندازیم در گیاه تبدیل می‌شود؛ گسترۀ وسیع بذرمال؛
5. آزوکسی‌استروبین ۲۵ درصد SC: استروبیلورین؛ قابل‌مصرف در غلات، ذرت، سویا؛
6. پروپیکونازول ۲۵ درصد EC: تری‌آزول؛ مهار‌کنندۀ استرول؛
7. فلودیوکسونیل ۲٫۵ درصد FS: محافظ بذر در برابر کپک برفی؛
8. فاموکسادون + سیمازین: ترکیب ترانس‌لامینار برای سفیدک حقیقی انگور؛
9. کلروتالونیل ۷۵ درصد WP: تماسی؛ بقایای بلندمدت روی برگ سبزی؛
10. متالاکسیل-ام ۴۸ درصد EC: سیستمیک ویژه اُومیسِت‌ها مثل فیتیوفترای سیب‌زمینی.

بهترین قارچ کش درختان میوه

برای کنترل مؤثر بیماری‌های قارچی در درختان میوه، معمولاً برنامه‌ای تلفیقی پیشنهاد می‌شود که پایۀ آن از قارچ‌کش‌های چندمحلّی محافظتی مانند کاپتان (FRAC M04) و منکُزِب (FRAC M03) تشکیل می‌شود. این ترکیبات با ایجاد پوشش محافظ روی برگ‌ها و ساقه‌ها مانع جوانه‌زنی اسپورها می‌شوند و به‌دلیل مکانیسم چندمحلّی، ریسک مقاومت در قارچ‌ها بسیار پایین است. پوشش‌های اولیه در زمان تورم جوانه یا پیش‌از گلدهی، به‌ویژه برای کنترل لکه‌ها و پوسیدگی‌های بهاره، هر ۷–۱۰ روز و پس‌از هر بارندگی تکرار می‌شوند تا حفاظت پیوسته فراهم آید.

علاوه‌براین، برای پوشش بافت‌های تازه و مبارزه با عفونت‌های نفوذی از قارچ‌کش‌های سیستمیک استفاده می‌شود؛ تری‌آزول‌ها (FRAC 3) مانند پروپیکونازول برای کنترل اسکارب و سفیدک پودری و استروبیلورین‌ها (FRAC 11) مانند آزوکس‌استروبین برای مبارزه با پوسیدگی‌های ثانویه کاربرد دارند. چرخش گروه‌های شیمیایی، رعایت فواصل مناسب سم‌پاشی و توجه به دوره کارنس (PHI) از اصول کلیدی پیشگیری از مقاومت و تضمین کیفیت محصول است.

زمان استفاده از قارچ کش در درختان میوه و گیاهان

در مورد زمان استفاده از قارچ کش باید بدانید که پنجرۀ بحرانی درختان میوه معمولاً از تورم جوانه تا سخت‌شدن هسته است که سم‌پاشی محافظتی پیش‌از گل‌دهی و پس‌از برداشت گل به کنترل لکه‌ها و پوسیدگی‌های اولیه کمک می‌کند. در سبزی‌جات و صیفی‌جات، بهترین زمان سمپاشی قارچ کش هنگام مرحله فعال برگ‌دهی (معمولاً ۴–۶ برگی) تا آغاز گل‌دهی است که با حساس‌ترین دوره‌های آلودگی هم‌زمان است. در غلات، گندم با تمرکز بر دوره برگ پرچم تا شروع سنبله‌دهی بیشترین بازده اقتصادی را دارد و در ذرت، بهترین زمان از قبلِ ظهور کاکل (VT) تا شروع شیری (R1) است. اگر ناچار به سم‌پاشی پس‌از بارندگی باشید، برای حصول اطمینان از خشک‌شدن و آماده‌شدن سطح برگ جهت جذب مؤثر، حداقل ۲۴ ساعت صبر کنید.

نحوه مصرف سم قارچ کش

پس‌از تنظیم pH آب بین ۶ تا ۷، قارچ کش طبق ترتیب حلالیت در مخزن افزوده می‌شود: اول پودرهای در بسته‌های قابل‌حل، سپس پودرهای قابل‌تعلیق، بعد سوسپانسیون غلیظ، مواد محلول و در نهایت روغن یا امولسیون. فشار ۳ بار و حجم محلول ۲۰ لیتر در هکتار برای زراعت و تا ۴۰۰ لیتر برای باغ، استاندارد خوبی برای آماده سازی محلول موردنظر در سمپاش است. یکنواختی ذرات، جلوگیری از ته‌نشینی و شست‌وشوی مخزن پس‌از کار از الزامات ایمنی و بهبود کارایی سمپاشی هستند.

قوی‌ترین سم قارچ کش

واژۀ «قویترین قارچ کش یا بهترین قارچ کش» در ادبیات فنی معنا ندارد، بلکه کارآمدترین قارچ کش آن است که با کمترین دوز، بیشترین کنترل را بر گونۀ هدف داشته باشد و کمترین خطر مقاومت را ایجاد کند. در عمل، ترکیب دو یا سه مادۀ فعال با مکانیزم متفاوت مثل «آزوکسی‌استروبین + سیپروکونازول» نسبت به قارچ کش تک سایت، اثربخشی پایدارتر و مقاومتی کمتر ایجاد می‌کند و می‌تواند عنوان «قوی» را به خود اختصاص دهد؛ مثلاً در مورد بهترین قارچ کش برای پوسیدگی ریشه، وب‌سایت treefruit.wsu.edu پیشنهاد زیر را می‌دهد:

“Metalaxyl (MetaStar 2E) at 2 gal/acre or 6 fl oz/1 000 sq ft. Treat the entire root zone; do not concentrate near the base of the tree. Group 4 fungicide. 48-hr reentry”

«متالاکسیل (MetaStar 2E): به میزان ۲ گالن در هر جریب (یا ۶ اونس مایع در هر ۱۰۰۰ فوت مربع) استفاده شود. کل منطقه ریشه را به‌طور یکنواخت آغشته کنید و از تمرکز محلول در کنار تنه خودداری کنید. این قارچ‌کش از گروه ۴ است و تا ۴۸ ساعت پس‌از کاربرد نباید وارد محل سم‌پاشی شد.»

جدول اختلاط سموم قارچ کش

جدول زیر نمونه‌ای ترکیب بهترین قارچ کش ها، برای دستیابی به قویترین قارچ کش ممکن را نشان می‌دهد:

سخن پایانی

قارچ کش‌ها ستون فقرات مدیریت بیماری در کشاورزی مدرن‌اند. انتخاب درست بین قویترین قارچ کش های تماسی و سیستمیک، چرخش مکانیزم‌های اثر، رعایت زمان‌بندی و اختلاط اصولی، مجموعه اقداماتی است که تفاوت میان یک سمپاشی هزینه‌زا و یک برنامۀ «اقتصاد محور» را رقم می‌زند. هیچ «سمِ معجزه‌گری به‌عنوان بهترین قارچ کش دنیا» وجود ندارد؛ اما برنامه‌ای تلفیقی بر پایۀ شناخت قارچ غالب، شرایط اقلیمی و تنوع شیمیایی، می‌تواند سلامت محصول و جیب کشاورز را توأمان حفظ کند. همچنین با خرید محصولاتی مثل هیومیک اسید از شرکت آبادیس، می‌توانید مقاومت گیاهان خود را نسبت به هر نوع قارچی افزایش بدهید.

بیشتر بخوانید: ترکیب هیومیک با سایر کودها 

آبادیس؛ تولیدکننده کودهای آلی در ایران

شرکت دانش‌بنیان اکسیر دانش آبادیس گرچه به‌صورت مستقیم وارد حوزۀ تولید قارچ کش نشده است؛ اما با تعیین قیمت کود کلات آهن، هیومیک اسید و آمینواسیدهای تخصصی به‌همراه فروش عمده با تخفیف بالا، نقش مکمل مهمی در برنامۀ تغذیه و افزایش مقاومت گیاه در برابر بیماری‌ها دارد. نمایندگی‌های استانی آبادیس آماده‌اند تا ترکیب یک برنامۀ «تغذیه + قارچ کش» مناسب را برای کشاورزان پیشنهاد بدهند.

سؤالات متداول

• آیا می‌توان گوگرد خیس شونده را با کودهای برگی حاوی میکرو المنت مخلوط کرد؟

رایج است اما توصیه نمی‌شود؛ pH پایین محلول‌های ریزمغذی کلاته می‌تواند ذرات گوگرد را ریز کند و خطر سوختگی برگ را در دمای بالای ۲۸ درجه افزایش بدهد. بهتر است دو محلول در برنامه‌های جداگانه و در هوای خنک مصرف شوند.

• برای درختان میوه ارگانیک، جایگزین قارچ کش‌های مسی چیست؟

در سیستم‌های ارگانیک، عصارۀ چای کمپوست هوازی و بیوکنترو‌لرهایی مثل باسیلوس آمِـلولیکوفاشینس می‌توانند فشار بیماری را کاهش بدهند؛ هرچند اثربخشی آن‌ها به اندازۀ مس پایدار نیست و باید با دفعات بیشتر (۷–۱۰ روزه) استفاده شوند.