نمونه برداری از خاک بهعنوان اولین گام در شناخت وضعیت تغذیهای و سلامت خاک کشاورزی شناخته میشود. البته در این صنعت، نتایج آزمایش خاک تنها زمانی دقیق و قابلاعتماد هستند که نمونۀ برداشتشده بهخوبی نمایانگر کل مزرعه یا باغ باشد؛ بنابراین در نمونه برداری از خاک کشاورزی، توجه به عواملی نظیر روش برداشت، عمق، زمان و تعداد نمونهها اهمیت زیادی دارد. اگر این عوامل بهدرستی مدیریت شوند، میتوان نقاط قوت و ضعف خاک را شناسایی و برنامه تغذیهای و اصلاحی مؤثری تنظیم کرد. همچنین، انتخاب الگوی برداشتن نمونه (مانند زیگزاگی، گرید یا براساس نواحی خاص) تأثیر مستقیمی بر صحت نتایج دارد. بدین منظور در ادامه، سعی شده است تا با بیانی ساده اما جامع، اصول و نکات کلیدی نمونه برداری خاک در کشتهای باغی، زراعی و گلخانهای مطرح شود تا کشاورزان و باغداران بتوانند از ظرفیت کامل زمین خود بهرهمند شوند. با ما همراه باشید.
اهمیت نمونه برداری از خاک
بیشتر فعالیتهای کشاورزی با هدف بهبود عملکرد و کیفیت محصولات انجام میشوند. دراینبین، خاک مهمترین منبع تأمین عناصر غذایی برای گیاهان است؛ بنابراین، اطلاع از وضعیت خاک (مانند مقدار نیتروژن، فسفر، پتاسیم، مواد آلی و …) گامی ضروری در جهت تنظیم برنامه کوددهی است. نمونهبرداری دقیق از خاک کمک میکند تا از مصرف بیرویه کودهای شیمیایی پرهیز شود، هزینههای اضافی کاهش بیاید و درعینحال، بهداشت محیطزیست و سلامت محصول تضمین شود. بهعلاوه با داشتن اطلاعات جامع از خاک، میتوان مدیریت بهتری بر آبیاری، تناوب زراعی و اصلاح ساختار خاک داشت.
انواع نمونه برداری از خاک
روشهای نمونه برداری از خاک کشاورزی را میتوان از جهات مختلف تقسیمبندی کرد؛ اما بهطورکلی دو رویکرد اصلی عبارتاند از:
- نمونهبرداری ترکیبی (Composite Sampling): در این روش، نمونههای متعددی از نقاط مختلف مزرعه گرفته و با هم مخلوط میشوند تا یک نمونه ترکیبی بهدست آید. این روش نمونه گیری خاک زمانی کارآمد است که خاک نسبتاً یکنواخت و هدف، بهدستآوردن یک میانگین کلی از وضعیت آن باشد.
- نمونهبرداری تفکیکی (Zone یا Grid Sampling): در این شیوه، مزرعه یا باغ به نواحی کوچکتر تقسیم میشود (برای مثال با توجه به تغییرات خاک، توپوگرافی، سابقه کشت و …). از هر ناحیه نمونهبرداری مجزا انجام و در نهایت، نقشهای دقیق از تغییرات خاک در اختیار کشاورز قرار میگیرد.
روش نمونه برداری از خاک در کشت باغ
در باغها (مانند باغهای میوه)، معمولاً سیستم ریشه درختان در عمقهای متفاوتی گسترده شده است؛ بنابراین نمونه برداری از خاک کشاورزی باید:
- ترجیحاً از سایهانداز درخت (منطقه زیر شاخوبرگ) و تا حدی خارج از آن انجام شود.
- عموماً روش زیگزاگی یا دایرهای در اطراف تنه درخت کاربرد دارد.
- بسته به نوع درخت، معمولاً در باغها عمق ۰ تا ۳۰ سانتیمتر برای بررسی عناصر غذایی سطحی و ۳۰ تا ۶۰ سانتیمتر برای لایههای عمقیتر درنظر گرفته میشود.
تعداد درختی که باید از آنها نمونه گرفت، بستگی به یکنواختی خاک و وسعت باغ دارد؛ ولی توصیه میشود حداقل چند نقطه مختلف از باغ برای دستیابی به نمای کلیتر انتخاب شود.
روش نمونه برداری از خاک در کشت زراعی
برای نمونه برداری از خاک کشاورزی در مزارع زراعی مانند گندم، ذرت یا برنج، ابتدا باید ناحیه نمونهبرداری را تعیین کنید. اگر مزرعه کوچک و خاک آن یکنواخت باشد، نمونهبرداری ترکیبی کافی است؛ اما در زمینهای بزرگتر و متنوع، استفاده از روشهایی مانند گرید مربعی یا زونبندی توصیه میشود. در نمونهبرداری الگوی حرکت هم اهمیت دارد و مثلا، الگوهای زیگزاگی ساده یا گرید مربعی برای پوشش بهتر زمین مناسب هستند. همچنین، تعداد نمونهها باید کافی باشد تا نتایج دقیقتری فراهم شود. معمولاً در هر هکتار، برداشت ۱۰ تا ۲۰ نمونه از نقاط مختلف پیشنهاد میشود تا ترکیب آنها، نمای کلی از خاک آن هکتار فراهم کند. در مزارع وسیعتر، بهتر است زمین را به بخشهای کوچکتر تقسیم و از هر بخش جداگانه نمونهبرداری کنید.
روش نمونه برداری از خاک در کشت گلخانه
در کشتهای گلخانهای، معمولاً خاک در فضایی محدودتر قرار دارد و میزان مصرف کود و آبیاری در آن بهصورت کاملاً کنترلشده است؛ بنابراین:
- محل نمونهبرداری: خاک بستر کشت، بهویژه نواحی نزدیک ریشه گیاه؛
- عمق نمونهبرداری: غالباً ۰ تا ۳۰ سانتیمتر کافی است؛ چون ریشه محصولات گلخانهای معمولاً در این محدوده توسعه مییابد؛
- تعداد نمونه: در گلخانههای کوچک، نمونهبرداری از ۵ تا ۱۰ نقطه کفایت میکند. در گلخانههای بزرگتر، نقاط نمونهبرداری را براساس ساختار سازه و طول ردیفها انتخاب میکنند.
منبع: canr.msu.edu
زمان نمونه برداری از خاک
زمان مناسب نمونه برداری از خاک کشاورزی تأثیر مستقیمی بر دقت نتایج آزمایش خاک دارد. بهتر است همیشه در یک فصل مشخص، مانند پاییز یا بهار، نمونهبرداری انجام شود؛ زیرا تغییرات فصلی در میزان مواد آلی و رطوبت خاک ممکن است نتایج را تحت تأثیر قرار بدهد. همچنین، نمونهگیری خاک معمولاً پساز برداشت محصول و پیشاز کاشت مجدد توصیه میشود؛ زیرا این زمان بهترین شرایط برای ارزیابی اثرات کودهای مصرفشده و عناصر باقیمانده در خاک را فراهم میکند. از نمونه برداری از خاک بلافاصله پساز کوددهی باید پرهیز کرد؛ چون حداقل ۴ تا ۶ هفته فاصله زمانی لازم است تا کودها یا آهک بهطور کامل جذب خاک شوند و نتایج آزمایش گمراهکننده نشود.
تعداد نمونه برای آزمایش
هرچه تعداد نمونههای اولیه (کُرهای خاک) بیشتر باشد، ترکیبی که حاصل میشود دقیقتر خواهد بود.
- مزارع کوچک (کمتر از ۵ هکتار): ۱۰ تا ۱۵ نقطه نمونهبرداری؛
- مزارع متوسط (تا ۲۰ هکتار): ۱۵ تا ۲۰ نقطه؛
- مزارع بزرگ: بهتر است به چند منطقه بخشبندی شوند و از هر منطقه، ۱۰ تا ۱۵ نقطه نمونه گرفته شود.
الگوی نمونه برداری از خاک
انتخاب هر یک از الگوهای زیر باید متناسب با هدف کشاورز و بودجه زمانی و مالی او باشد:
- زیگزاگی (Zigzag): سادهترین روش برای کسب توزیع مناسب نقاط نمونهبرداری. برای انجام نمونه برداری به روش زیگزاگی، ابتدا نیاز است تا زمین را به قطعات نیم هکتاری تقسیم کرد. در مرحله بعدی باید از یکی از کنجها به زمین وارد شد و به صورت زیگزاگی نمونه برداری کرد. توجه داشته باشید که این کار باید از 15 تا 20 نقطه در هر نیم هکتار انجام شود. در هر نقطه، با استفاده از بیل، تا عمق 30 سانتیمتری زمین را بکنید و سپس نمونه برداری کنید. توجه داشته باشید که عمق ذکر شده برای باغها، 90 سانتیمتر است.
- شبکهای (Grid Sampling): مزرعه به مربعات یا مستطیلهای هماندازه تقسیم میشود و از مرکز هر بلوک نمونه گرفته میشود.
- زونبندی (Zone Sampling): براساس ویژگیهای خاک، پستیوبلندی یا سابقه مدیریتی؛ سپس از هر زون نمونهبرداری مجزا میشود.
عمق نمونه برداری از خاک
انواع عمق برای این منظور عبارت است از:
- ۰ تا ۳۰ سانتیمتر: معمولترین محدوده برای بررسی عناصر غذایی عمومی.
- ۳۰ تا ۶۰ سانتیمتر: برای بررسی نیترات انباشتهشده یا در مواردی که ریشه گیاه به عمق نفوذ میکند.
- برای خاکهای باغی: ممکن است دو یا سه عمق مختلف (۰-۳۰، ۳۰-۶۰ و حتی ۶۰-۹۰ سانتیمتر) در برخی درختان عمیق ریشه اعمال شود.
وسایل موردنیاز نمونه برداری از خاک
برای نمونه برداری از خاک کشاورزی، ابزارهایی مانند سوند یا مته نمونهبرداری برای برداشت لایهای از خاک (یا بیلچه و بیل)، سطل یا کیسه پلاستیکی تمیز برای نگهداری و مخلوطکردن نمونهها ضروری است. همچنین از برچسب و خودکار برای ثبت مشخصات نمونه و سینی یا نایلون برای همگنسازی خاک پیشاز ارسال به آزمایشگاه استفاده میشود.
مراحل نمونه برداری از خاک
این مراحل عبارتاند از:
- برنامهریزی: تعیین زمان، روش و تعداد نمونهها؛
- تقسیم مزرعه: براساس یکنواختی خاک یا ویژگیهای دیگر؛
- انتخاب نقاط: با الگوهای زیگزاگی یا شبکهای؛
- پاکسازی سطح: در صورت وجود کاه، کلش یا باقیمانده گیاهی ضخیم، کنار زده شود؛ اما نباید لایه خاک سطحی بیشازحد جدا شود؛
- برداشت نمونه: عمق موردنظر را تعیین و نمونهبردار را وارد خاک کنید، هسته خاکی را بیرون بیاورید؛
- تکرار در همه نقاط: هر یک از ۱۰ تا ۲۰ نقطه را به همین روش انجام بدهید؛
- مخلوطکردن و همگنسازی: کل نمونههای برداشتشده را در سطلی تمیز با هم مخلوط کنید تا یک نمونه ترکیبی ایجاد شود. در صورت حجم زیاد، میتوان نمونه را تقسیم و بخشی از آن را به آزمایشگاه ارسال کرد؛
- برچسبگذاری: اطلاعات مربوط به مزرعه، تاریخ، عمق نمونه، روش نمونهبرداری و … را ثبت کنید؛
- ارسال به آزمایشگاه: تا حد امکان سریع انجام شود (ترجیحاً ظرف ۴۸ ساعت) تا تغییرات رطوبت و فعالیت میکروبی بر نتیجه اثر نگذاشته باشد.
منبع: teagasc.ie
نکاتی که در نمونه برداری از خاک باید رعایت کرد
- پرهیز از نقاط غیرمعمول: مثل محلهای تجمع فضولات دامی، جادهها، مرز کرتها و مکانهای دپوی کود.
- نگهداری مناسب نمونه: در صورت نیاز، نمونه را در جای خنک نگه دارید. از تماس با دست آلوده، ظرف روغنی یا مواد شیمیایی پرهیز کنید.
- وزن نمونه خاک ۱ تا ۱/۵ کیلوگرم باشد و خاک با هیچ ماده ای مخلوط نشود.
- آزمایش خاک: پساز دریافت نمونه در آزمایشگاه، پارامترهایی چون pH، نیتروژن، فسفر، پتاسیم و … اندازهگیری و براساس نتایج، توصیههای کوددهی مطرح میشود. مهم است که تفسیر آزمایش با شرایط واقعی مزرعه هماهنگ شود.
بیشتر بخوانید : ماسه بادی در کشاورزی
سخن پایانی
نمونه برداری از خاک کشاورزی بهشکل اصولی، کلید تصمیمگیری هوشمندانه در مدیریت مزرعه است. با رعایت روش صحیح، زمانبندی مناسب و تعداد نمونههای کافی میتوان تصویری واقعی از وضعیت خاک داشت و برنامه غذایی گیاه را به بهترین شکل تدوین کرد. در باغبانی، نمونه برداری از خاک بهطور معمول هر 3 تا 5 سال یکبار انجام میشود. با این حال، اگر خاک شما بهشکل قابلتوجهی تغییر کرده، مانند اضافه کردن کودهای آلی جدید یا تغییر در زهکشی خاک، ممکن است لازم باشد زودتر از این زمان نمونه برداری کنید.
آبادیس تولید کننده برتر هیومیک اسید در ایران
شرکت دانشبنیان آبادیس یکی از تولیدکنندگان پیشرو در زمینه کودهای آلی از جمله هیومیک اسید، کلات آهن و آمینواسید است. این شرکت با هدف تأمین نیاز کشاورزان و فعالان صنعت کشاورزی، محصولات خود را بهصورت عمده در اختیار فروشگاهداران و توزیعکنندگان استانی قرار میدهد.
سؤالات متداول
- آیا میتوان نمونه برداری از خاک را در شرایط بارندگی انجام داد؟
در حالت ایدئال خاک نباید بیشازحد خیس باشد؛ زیرا آب زیاد باعث میشود بافت خاک در هم فشرده و نمونه از واقعیت دور شود.
- چگونه میتوان نمونه برداری از خاک را برای گیاهان گلدانی انجام داد؟
میتوانید از ابزارهای کوچک مانند بیلچه استفاده کنید. چند نقطه از گلدان یا جعبه کاشت را بردارید و با رعایت عمق ریشه (معمولاً ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر) نمونه تهیه کنید.
- آیا زمان روز (صبح، ظهر یا عصر) بر کیفیت نمونه اثرگذار است؟
بهطورکلی، تغییر دمای روزانه تأثیر زیادی بر سطح عناصر خاک ندارد؛ اما بهتر است نمونهبرداری را در ساعات خنک روز (اوایل صبح یا عصر) انجام بدهید تا ساختار خاک در حالت طبیعیتر و با حفظ رطوبت باقی بماند.