نماتد در گیاهان: علل، علائم و روش‌های کنترل

وقتی پای خاک و ریشه گیاهان به میان می‌آید، قهرمانان و ضدقهرمانانی وجود دارند که با چشم غیرمسلح نمی‌توان دیدشان؛ که نماتدها یکی از شناخته‌شده‌ترین آن‌ها هستند. این کرم‌های بسیار ریز که کمتر از چند میلی‌متر طول دارند در تمام زیست‌بوم‌های زمین از اعماق اقیانوس تا ترک‌های سنگی بیابان یافت می‌شوند و برخی گونه‌هایشان قادرند در عمق چند کیلومتری پوسته زمین نیز زندگی کنند. گروهی از آن‌ها آزادزی‌اند و در چرخه مواد آلی به کشاورزان خدمت می‌کنند؛ اما گونه‌های انگلی، به‌ویژه «انواع نماتد ریشه»، می‌توانند عملکرد محصولات کشاورزی را تا مرز نابودی کاهش بدهند. در ادامه، پا به دنیای پیچیده این موجودات می‌گذاریم؛ از ساختار بدنی و انواع نماتد گرفته تا شیوه‌های هوشمندانه کنترل آن‌ها و از گیاهان دشمن نماتد گرفته تا نقش هیومیک اسید در کنترل کرم نماتد تا ببینید چگونه می‌توان این تهدید را تبدیل به فرصت کرد. با ما همراه باشید.

نماتد چیست؟

نماتودها اعضای شاخه Nematoda یا همان «کرم‌های گرد» هستند؛ جانورانی دو طرفه متقارن که بدنشان در دو سر باریک می‌شود و رویه‌ای سخت اما قابل‌پوسته‌اندازی به نام کوتیکول آن‌ها را می‌پوشاند. تاکنون حدود ۲۵ هزار گونه از انواع نماتد توسط محققان توصیف شده است؛ ولی تخمین‌ها شمار واقعی گونه‌های نماتد را تا یک میلیون گونه هم می‌رساند. گستره‌‌ی زیستگاهشان حیرت‌انگیز است: خاک، آب‌های شیرین و شور، بدن گیاهان، جانوران و حتی نوشیدنی‌هایی مانند سرکه! جدول زیر خلاصه‌ای از مهم‌ترین شاخص‌های آن‌ها را نشان می‌دهد.

کرم نماتد چیست؟

در زبان رایج به نماتدهایی که بدن کشیده و حرکت مارپیچی دارند «کرم نماتد» یا «کرم رشته‌ای» یا حتی در حوزه کشاورزی، نماتد ریشه می‌گویند. واژۀ کرم ممکن است تداعی‌کنندۀ کرم خاکی باشد؛ اما این تشابه صرفاً ظاهری است؛ کرم‌های خاکی از شاخه Annelida و دارای بندهای مشخص‌اند، حال آنکه نماتد بدنی بدون بند و با کوتیکول صاف دارد؛ بنابراین «کرم نماتد» همان نماتد است، نه خویشاوند نزدیک کرم خاکی. طبق گفته وب‌سایت britannica.com:

“Nematodes are bilaterally symmetrical, elongate, and usually tapered at both ends. Some species possess a pseudocoel, a fluid-filled body cavity between the digestive tract and the body wall.”

«نماتدها دو‌طرفه‌متقارن هستند، بدنی کشیده دارند و معمولاً در هر دو انتها باریک می‌شوند. برخی گونه‌ها دارای پسوئدوکول هستند؛ فضایی پر از مایع که بین دستگاه گوارش و دیواره بدن قرار دارد.»

ساختار بدنی نماتد

ساختار بدنی نماتد ساده و لوله‌ای است و از سه لایه اصلی تشکیل شده: یک کوتیکول خارجی که به‌عنوان پوشش محافظ عمل می‌کند، لایه‌ای از ماهیچه‌های طولی که به حرکت آن کمک می‌کند و یک حفره شبه‌سلومی پر از مایع که به‌عنوان اسکلت هیدرولیک عمل و فشار داخلی بدن را حفظ می‌کند. سیستم گوارشی نماتد از دهان تا مخرج کشیده شده است. در بسیاری از گونه‌های گیاهی، دهان نماتد دارای استایلت است؛ یک تیغۀ توخالی که مانند سرنگ به بافت ریشه نفوذ و مواد غذایی را از آن جذب می‌کند. سیستم عصبی نماتد از یک حلقۀ مغزی که دور گلو قرار دارد و چهار طناب عصبی اصلی تشکیل شده است. سیستم دفعی نماتد بیشتر وظیفه تنظیم اسمزی بدن را برعهده دارد تا دفع ضایعات نیتروژنی؛ زیرا آمونیاک به‌راحتی از دیوارۀ بدن به محیط خارج منتقل می‌شود.

انواع نماتد

در یک دسته‌بندی کلی، انواع نماتد به‌شکل زیر دسته‌بندی می‌شوند:

• آزادزی‌های سودمند: با تغذیه از باکتری، قارچ یا جلبک در چرخۀ مواد آلی نقش کلیدی دارند و به آزادسازی عناصر غذایی کمک می‌کنند.
• پارازیت‌های جانوری: از دستگاه گوارش تا عضلات بسیاری از حیوانات (از ماهی و پرنده تا انسان) را اشغال می‌کنند. بیماری‌هایی مانند آسکاریازیس و فیلاریا حاصل فعالیت آن‌هاست.
• نماتدهای گیاهی: گروهی که برای کشاورزی بیشترین اهمیت اقتصادی را دارند و موضوع بخش‌های بعدی این مقاله‌اند. نماتد ریشه و نماتدهای میله‌ای از این دسته هستند.

انواع نماتد گیاهی

نماتدهای انگل گیاه مثل نماتد ریشه، براساس شیوۀ تغذیه و علائم به چند خانوادۀ اصلی تقسیم می‌شوند:

ویژگی‌های نماتد گیاهی

ویژگی‌های نماتد گیاهی به‌شرح زیر است:

1. نماتدهای گیاهی از یک لوله توخالی کیتینی به نام استایلت برای تغذیه استفاده می‌کنند. این لوله قادر است آنزیم‌های بزاقی ترشح و بافت گیاه را مکیده و مواد مغذی را جذب کند.
2. در دمای ۲۵ درجه سانتی‌گراد، برخی گونه‌ها مانند Meloidogyne طی ۲۱ تا ۲۸ روز به بلوغ می‌رسند و سپس تخم‌گذاری می‌کنند. این سرعت بالا در تکثیر باعث افزایش جمعیت نماتد در مدت‌زمان کوتاه می‌شود.
3. برخی از گونه‌ها به‌ویژه در مراحل بالغ، تمام عمر خود را داخل گره یا کیست‌های ریشه گیاهان باقی می‌مانند. لاروها پس‌از هچ از تخم به بیرون پراکنده می‌شوند و می‌توانند به سایر ریشه‌ها حمله کنند.
4. انواع نماتد گیاهی مثل نماتد ریشه در خاک‌های شنی و گرم تکثیر سریعی دارند و در گلخانه‌های با خاک سبک و گرم بیشترین خطر برای گیاهان به وجود می‌آید. این شرایط موجب افزایش سرعت انتشار و گسترش آلودگی می‌شود.

شناخت علائم آلودگی و تشخیص نماتد

علائم آلودگی به نماتد به‌طورکلی به شکل‌های مختلفی بروز می‌کنند. اولین نشانه‌ها شامل بالا آمدن بوته‌ها در گرمای ظهر، ضعف عمومی گیاه، زردی برگ‌ها و تولید میوه‌های ریز است. این علائم معمولاً نشان‌دهندۀ آلودگی به نماتدها هستند؛ اما برای تشخیص قطعی باید ریشه گیاه را شست‌وشو بدهید و به‌دنبال گال، زخم یا کیست بر روی ریشه بگردید.

برای تشخیص دقیق‌تر، می‌توان نمونه‌های خاک و ریشه را به آزمایشگاه گیاه‌پزشکی ارسال کرد. در این آزمایشگاه، غلظت لاروها در 100 گرم خاک اندازه‌گیری و گزارش می‌شود. به‌علاوه، روش ساده‌تری به‌نام «بایواِسی» وجود دارد که در آن بذر خربزه در گلدانی از خاک مشکوک کاشته می‌شود و پس‌از گذشت سه هفته، بررسی گال‌ها بر روی ریشه انجام می‌شود تا وجود نماتد تأیید شود. در صورت تأیید، استفاده از یک نماتدکش قوی یا اتخاذ روش مبارزه بیولوژیک با نماتد باید در دستور کار قرار بگیرد.

راه‌های شیوع نماتد

شیوع انواع نماتد مثل نماتد ریشه از طریق چندین مسیر مختلف صورت می‌گیرد که می‌تواند باعث گسترش آلودگی در مناطق مختلف شود:

• یکی از راه‌های اصلی انتقال نماتدها، جابه‌جایی خاک آلوده توسط ابزار کشاورزی، پوتین‌های کارگران یا ماشین‌آلات است. این انتقال می‌تواند نماتدها را از یک محل آلوده به مکان‌های دیگر ببرد و سبب شیوع آلودگی شود.
• خرید نشا یا نهال از نهالستان‌های غیرمطمئن که به‌درستی کنترل آفات و بیماری‌ها را انجام نمی‌دهند، می‌تواند منبع اصلی انتشار نماتد به زمین‌های کشاورزی باشد.
• در برخی موارد، آب آبیاری برگشتی از مزارع آلوده که حاوی نماتدها باشد، می‌تواند در انتقال آلودگی به سایر مزارع یا نواحی کشاورزی مؤثر باشد.
• باقی‌مانده‌های ریشه آلوده به نماتد که در خاک یا کمپوست نپخته باقی می‌مانند، می‌توانند منبع آلودگی برای نسل‌های بعدی گیاهان باشند و به‌راحتی در طول زمان منتقل شوند.

خسارات و آسیب‌های نماتد

5 آسیب عمده انواع نماتد مثل نماتد ریشه به محصولات کشاورزی عبارت‌اند از:

1. کاهش سطح مؤثر ریشه برای جذب آب و مواد غذایی؛
2. ورود عوامل ثانویه قارچی و باکتریایی از زخم‌ها؛
3. کوتولگی، کاهش وزن میوه و ارزش بازار؛
4. نیاز بیشتر به آب و کود برای جبران رشد که هزینه تولید را بالا می‌برد؛
5. انتقال ویروس‌های مخربی همچون Grapevine fanleaf virus توسط نماتدهای خنجری.

منبع: ipm.ucanr.edu

روش‌های پیشگیری و مبارزه با نماتدها

برای جلوگیری از شیوع نماتدهای مضر، می‌توان کارهای زیر را انجام داد:

• قرنطینه و بهداشت مزرعه: ابزار و کفش را پیش‌از ورود به قطعه تمیز کنید.
• تناوب و آیش: یک سال آیش مرطوب به‌علاوۀ دو سال کشت غلات، جمعیت Meloidogyne را به‌طور محسوسی کم می‌کند.
• آفتاب‌دهی (سولاریزاسیون): پوشاندن خاک مرطوب با پلاستیک شفاف ۴–۶ هفته در تابستان، حرارت خاک سطحی را به ۵۵–۶۰ درجه می‌رساند و نماتدها را می‌کشد.
• کشت رقم مقاوم: گوجه فرنگی‌های کد VFN برای مقابله با نماتد ریشه گرهی گوجه فرنگی یا پایه‌های «نمگارد» برای هلو و بادام در برابر ریشه‌گره‌ای‌ها مقاوم‌اند.
• مدیریت زمان کاشت: کاشت پاییزه سبزی‌ها در دمای خاک زیر ۱۸ درجه جلوی نفوذ لارو را می‌گیرد.

کنترل و مدیریت نماتدها

اصول IPM (مدیریت یکپارچه آفات) نکاتی را برای کنترل و مدیریت نماتدها به‌شکل زیر ترکیب می‌کند:

• پایش منظم جمعیت لارو در خاک؛
• استفاده از آفت‌کش‌های بیولوژیک در کنار ارگانیسم‌های مفید؛
• حفظ رطوبت یکنواخت و مواد آلی بالا برای کاهش استرس ریشه؛
• حذف سریع بقایای ریشه پس‌از برداشت.

گیاهان دشمن نماتد

برخی گیاهان یا با تولید ترکیبات سمی یا با جذب نماتد بدون اجازۀ تکثیر، جمعیت آن‌ها را سرکوب می‌کنند:

نماتدکش چیست؟

اصطلاح «نماتدکش» به هر مادۀ شیمیایی یا زیستی گفته می‌شود که نماتدهای مضر را سرکوب کند. نسل قدیم انواع نماتد کش‌ها به نام فومیگانت (مثل متام سدیم)، اثر بالایی داشتند ولی به‌دلیل خطرات زیست‌محیطی محدود شده‌اند. نسل جدید سم نماتدکش و سم نماتد ریشه بیشتر روی ترکیبات زیستی یا کم‌خطر تمرکز دارد.

انواع نماتدکش‌ها

درحال‌حاضر انواع نماتد کش‌ها عبارت‌اند از:

• فومیگانت‌های خاک: گاز آزاد می‌کنند (بسیار محدودشده)
• گرانول‌های شیمیایی کم‌ریسک: بر پایه فلوئوپیراکس یا فوراتیوکسازول
• فرمولاسیون‌های میکروبی: باکتری Bacillus firmus، قارچ Purpureocillium lilacinum
• عصاره‌های گیاهی و اسیدهای هیومیک: تقویت‌کننده و مهارکنندۀ غیرمستقیم؛ کود اسید هیومیک با تقویت ریشه و مقاومت گیاهان و بهبود شرایط خاک در کنترل نماتد ریشه مؤثر است.

مبارزه بیولوژیک با نماتد

یک نوع نماتد کش سیستمیک، بدون دخالت سم و مواد شیمیایی، استفاده از سایر موجودات زنده‌ای است که دشمن نماتد هستند:

• قارچ‌های شکارگر (Arthrobotrys, Paecilomyces): با تله‌های حلقه‌ای لارو را به دام می‌اندازند.
• باکتری‌های ریشه‌زی (Pasteuria penetrans): روی تخم ریشه‌گره‌ای‌ها کلونی می‌شوند و چرخه را متوقف می‌کنند.
• نماتدهای حشره‌خوار (Steinernema, Heterorhabditis): در زیست‌بوم باغچه با کشتن حشرات میزبان، غذای نماتدهای گیاهی را کم می‌کنند.
• عصاره کیتین و کیتوزان: با تحریک دفاع ایمنی گیاه، هجوم لارو را دشوار می‌سازد.

نقش هیومیک اسید در کنترل نماتدهای مضر خاک

پژوهش‌های دهه‌های اخیر نشان می‌دهد محلول‌های هیومیک اسید می‌توانند تراکم لارو Meloidogyne را در خاک کاهش بدهند؛ مکانیسم‌های پیشنهادی عبارت‌اند از:

• تقویت ریزوبیوم‌ها و باکتری‌های آنتاگونیست که تخم نماتد را تخریب می‌کنند.
• افزایش ضخامت دیواره سلولی ریشه از طریق بهبود جذب کلسیم و بور؛ نفوذ استایلت سخت‌تر می‌شود.
• کلاته‌کردن فلزات سنگین و کاهش استرس اکسیداتیو گیاه؛ گیاه سالم مقاوم‌تر است.
• کاهش اسیدیته موضعی خاک‌های شنی که زیستگاه ایدئال ریشه‌گره‌ای‌هاست.

ترکیب هیومیک اسید با قارچ Trichoderma یا باکتری Bacillus subtilis در قالب کودهای معدنی و آلی (مثل کود اسید آمینه) نتایجی امیدوارکننده در مزارع گوجه‌فرنگی و خیار داشته و به‌عنوان بخشی از راهبرد IPM پیشنهاد می‌شود.

نگرانی‌های سلامت انسان از وجود نماتدها

در حالی که بیشتر نماتدها برای انسان بی‌ضرر هستند، گونه‌های کمی ‌وجود دارند که ‌می‌توانند برای سلامتی خطرات ایجاد کنند. یکی از نمونه‌های شناخته شده کرم گرد است که ‌می‌تواند باعث بیماری‌هایی مانند آسکاریازیس یا تریکوریازیس شود. این عفونت‌ها در مناطقی که بهداشت و اقدامات بهداشتی ضعیفی دارند شایع است. علاوه بر این، برخی از نماتدها ‌می‌توانند دام‌ها را آلوده کنند که منجر به خسارات اقتصادی در بخش کشاورزی ‌می‌شود. بنابراین شناسایی نوع نماتد و کنترل صحیح و به موقع آنها کمک شایان توجهی به خاک، محصولات کشاورزی و در نهایت سلامت انسان و دام خواهد کرد.

سخن پایانی

انواع نماتد بخش جدایی‌ناپذیر خاک هستند؛ برخی مفید و برخی خطرناک. شناخت دقیق چرخۀ زندگی، علائم و راه‌های انتشار آن‌ها نخستین گام در مدیریت است. با ترکیب اقدام‌های پیشگیرانه (بهداشت مزرعه، تناوب، گیاهان دشمن)، روش‌های فیزیکی (آفتاب‌دهی)، عوامل زیستی (قارچ‌ها و باکتری‌های آنتاگونیست) و تقویت‌کننده‌هایی مانند هیومیک اسید، می‌توان جمعیت نماتدهای مضر مثل نماتد ریشه را به‌سطحی رساند که خسارت اقتصادی ایجاد نکنند؛ بی‌آنکه به محیط‌زیست یا سلامت کارگران آسیب برسد.

بیشتر بخوانید: فواید استفاده از کود روی در پاییز

خرید هیومیک اسید با کیفیت از شرکت آبادیس

اگر به‌دنبال منبع مطمئن برای هیومیک اسید پرک یا مایع هستید، شرکت اکسیر دانش آبادیس به‌عنوان نخستین تولیدکننده هیومیک اسید پرک در ایران، محصولاتی با خلوص بالا و حلالیت عالی عرضه می‌کند. تیم فنی آبادیس آماده است تا براساس آزمون خاک و نوع کشت شما، برنامه‌ای دقیق برای مصرف هیومیک اسید فراهم کند تا هم رشد گیاه بهینه و هم جمعیت نماتدهای مضر کنترل شود. برای مشاوره رایگان و سفارش عمده، سری به وب‌سایت abadistech.com بزنید یا با شماره ۰۲۱۶۶۵۶۵۰۰۶ تماس بگیرید.

سؤالات متداول

• نقش اکولوژیکی نماتدها در خاک و اکوسیستم چیست؟

آزادزی‌ها با تغذیه از باکتری‌ها و قارچ‌ها به بازیافت مواد آلی و معدنی‌سازی نیتروژن کمک می‌کنند. برخی گروه‌های شکارچی یا انگل حشرات نیز به کنترل بیولوژیک آفات می‌پردازند.

• اسید هیومیک چگونه می‌تواند به کنترل نماتدهای گیاهی کمک کند؟

مطالعات از دهه ۱۹۷۰ نشان داده‌اند که اسید هیومیک از منابع مختلف (مانند زغال‌سنگ نارس یا کمپوست) علاوه‌بر خاصیت تغذیه‌ای و تقویت رشد گیاه با تحریک میکروب‌های مفید خاک، فشار نماتد را کاهش می‌دهد.