امروزه انواع کود شیمیایی، بهویژه در کشاورزی مدرن، در تأمین مواد مغذی لازم برای رشد و باردهی گیاهان جایگاه ویژهای را به خود اختصاص دادهاند. این کودها براساس ترکیباتشان میتوانند نیازهای مختلف گیاه را در مراحل گوناگون رشد برآورده کنند. از کودهای نیتروژنه گرفته تا کودهای فسفاته و پتاسیمی، همگی با هدف بهبود عملکرد محصول و بالابردن کیفیت خروجی به کار میروند. همزمان، انتخاب درست کود و مصرف اصولی آن میتواند از هزینههای اضافی، افت کیفی محصول و حتی آسیب به محیطزیست جلوگیری کند.
کود شیمیایی چیست؟
بهطورکلی، انواع کود کشاورزی شیمیایی موادی هستند که برای تأمین عناصر ضروری رشد گیاه به خاک افزوده میشوند. این کودها معمولاً شامل سه عنصر اصلی نیتروژن (N)، فسفر (P) و پتاسیم (K) هستند که به اختصار NPK گفته میشود. بااینحال، برخی کودهای شیمیایی دارای عناصری نظیر گوگرد، کلسیم، منیزیم و انواع ریزمغذیها (مانند آهن، روی، مس، منگنز و بور) نیز هستند.
کودهای شیمیایی بهدلیل ساختار مصنوعیشان قابلیت تأمین سریع مواد مغذی را دارند و در بسیاری از شرایط خاکی، کارآمدتر از کودهای آلی مثل کلات آهن عمل میکنند. البته، مصرف بیرویه یا نادرست آنها میتواند به آلودگی آبهای زیرزمینی و تخریب بافت خاک منجر شود. بنابراین مهم است که کود مناسب براساس نیاز خاک و گیاه انتخاب و مقدار مصرف آن با توجه به توصیههای کارشناسی تعیین شود.
سوال بسیاری از کشاورزان این است که چرا با وجود کود حیوانی باید از کود شیمیایی استفاده کرد؟
کودهای حیوانی معمولا همه عناصر مورد نیاز را در خود نداشته و بدین ترتیب کودهای شیمیایی برای جبران آنها استفاده میشوند.
منبع: sciencedirect.com
انواع کود شیمیایی
کودهای شیمیایی براساس مواد مغذی اصلی به دستههای زیر تقسیم میشوند:
1. کودهای ازت (نیتروژنه)
این دسته از کودها نیتروژن لازم برای رشد و توسعه برگها و ساقهها را تأمین میکنند. اوره (با حدود 46 درصد نیتروژن)، سولفات آمونیوم (21 درصد نیتروژن و 24 درصد گوگرد) و نیترات آمونیوم (35 درصد نیتروژن) از شناختهشدهترین کودهای ازته هستند. نقش اصلی این کودها افزایش رشد بخشهای سبز گیاه و بالابردن محتوای پروتئین در محصولات است.
2. کودهای فسفر (فسفاته)
فسفر، بهویژه برای توسعه ریشه، تسهیل گلدهی، تشکیل میوه و انتقال انرژی در گیاه ضروری است. سوپر فسفات ساده (حدود 16 تا 20 درصد P₂O₅)، تریپل سوپر فسفات (46 درصد P₂O₅) و دیآمونیوم فسفات (DAP) از کودهای معروف این گروه محسوب میشوند. انواع کود فسفات معمولاً به خاکهای فقیر از فسفر و برای کشت محصولات ریشهای یا درختان میوه افزوده میشوند.
3. کودهای پتاسیم
پتاسیم سومین عنصر اصلی و ضروری برای رشد گیاهان است و وظیفه تقویت مقاومت گیاه در برابر بیماریها، کنترل تعادل آب در سلولهای گیاهی و بهبود کیفیت محصول را برعهده دارد. کلرید پتاسیم (60 درصد K₂O)، سولفات پتاسیم (50 درصد K₂O و 18 درصد گوگرد) و نیترات پتاسیم (13 درصد نیتروژن و 44 درصد پتاسیم) نمونههای رایج این گروه هستند.
4. کودهای گوگرد
گوگرد برای ساخت اسیدهای آمینه و عملکرد درست آنزیمهای گیاهی ضروری است. سولفات آمونیوم از جمله کودهای حاوی گوگرد بهشمار میرود. گوگرد عنصری نیز بهصورت پودری به خاک اضافه میشود؛ اما باید توجه داشت که ابتدا باید طی فرایندی زیستی در خاک تبدیل به فرم قابلجذب گیاه (یعنی سولفات) شود.
5. کودهای مخلوط
این کودها ترکیبی از چند عنصر اصلی و گاه عناصر ریزمغذی را در یک بسته ارائه میدهند. بهعنوانمثال، کود NPK 10-10-10 که بهصورت متعادل نیتروژن، فسفر و پتاسیم را تأمین میکند، برای بسیاری از محصولات مناسب است. نسبت عناصر مغذی در کودهای مخلوط متفاوت است و با توجه به نوع گیاه و نیازهای آن انتخاب میشود.
6. کودهای کلسیم و منیزیم
کلسیم برای استحکام دیوارههای سلولی و تنظیم pH خاک نقش مهمی ایفا میکند. انواع رایج آن عبارتاند از نیترات کلسیم و سولفات کلسیم (گچ).
منیزیم نیز در تولید کلروفیل و فتوسنتز نقش اساسی دارد. کودهایی مثل سولفات منیزیم یا نیترات منیزیم در صورت کمبود منیزیم در خاک توصیه میشوند.
7. کودهای عناصر کممصرف
آهن، روی، مس، منگنز، بور و مولیبدن از جمله عناصری هستند که گیاهان به مقدار اندکی از آنها نیاز دارند؛ اما همین مقدار کم در رشد و سلامت نهایی محصول بسیار مؤثر است. این کودها اغلب بهصورت کلات عرضه میشوند تا جذبشان بهواسطه خاک بهتر صورت بگیرد.
منبع: nicheagriculture.com
انواع کود شیمیایی سفید (نیتروژنه)
اصطلاح «کودهای سفید» عمدتاً به کودهای نیتروژنه اشاره دارد، چرا که بسیاری از این کودها با دانهبندی یا پودری سفیدرنگ در بازار موجودند.
- سولفات آمونیوم: بهدلیل ظاهر سفید و بلوری و درصد بالای گوگرد، بهترین گزینه برای خاکهای قلیایی یا کمگوگرد است.
- نیترات آمونیوم: گرانول یا پودر آن معمولاً متمایل به سفید است و مقدار نیتروژن متوسط رو به بالایی دارد.
- اوره: پرمصرفترین کود نیتروژنه با شکل گرانول یا دانههای سفیدرنگ است که بهسرعت نیتروژن را دردسترس گیاه قرار میدهد.
خواص کود سفید
کود سفید نیتروژنه اساساً وظیفه تأمین و تقویت رشد بخشهای سبز گیاه (برگ و ساقه) را بر عهده دارد. نیتروژن موجود در این کودها باعث تولید پروتئینهای حیاتی و تسریع فرایند فتوسنتز میشود. استفاده از این کود اگرچه به رشد سریع گیاه کمک میکند؛ اما در صورت مصرف بیرویه ممکن است معایب کود شیمیایی نیتروژنه بهصورت ورود نیترات به آبهای زیرزمینی و همچنین افزایش حساسیت گیاه به تنشهای محیطی ظاهر شود.
انواع کود شیمیایی سیاه (فسفاته)
انواع کود فسفاته گاهاً با عنوان «کودهای سیاه» شناخته میشوند؛ زیرا برخی از آنها یا ترکیباتشان ممکن است ظاهری تیره داشته باشند.
- سوپر فسفات ساده: دانههای آن ممکن است بسته به فرمول کارخانه سازنده، رنگی تیره به خود بگیرد.
- تریپل سوپر فسفات: در برخی نمونهها، ظاهر گرانولها کمی خاکستری تیره یا متمایل به سیاه است.
- دیآمونیوم فسفات ( :(DAP بهخصوص اگر با بعضی ریزمغذیها ترکیب شود، ممکن است رنگ گرانول آن به تیرگی بگراید.
خواص کود سیاه
کودهای فسفاته موسوم به کودهای سیاه، برخلاف کود سفید، بیشتر روی توسعه ریشه و تسهیل در گلدهی و میوهدهی متمرکزند. فسفر باعث میشود گیاه با قدرت بیشتری ریشه بدواند و ساختار ریشهای قویتری را شکل دهد. همچنین در فرایند انتقال انرژی و متابولیسم سلولی گیاه نقشی اساسی دارد. کودهای سیاه، بهویژه در اوایل فصل رشد و پیش از کاشت بسیار سودمندند و میتوانند مقاومت کلی گیاه در برابر آفات و بیماریها را بالاتر ببرند.
راهنمای انتخاب کود شیمیایی مناسب
برای انتخاب کود شیمیایی مناسب، مهمترین اقدام انجام آزمایش خاک است. این آزمایش به شما میگوید خاکتان چه عناصری را کم دارد و چه عناصری بیشازحد در آن وجود دارد.
در مرحله بعد باید نوع محصول و فاز رشد آن را در نظر بگیرید: گیاهانی که در مرحله رشد رویشی هستند، نیاز نیتروژن بالاتری دارند؛ اما برای فاز گلدهی و میوهدهی، فسفر بیشتر اهمیت پیدا میکند. علاوهبراین، توجه به pH خاک هم ضروری است.
نحوه مصرف کود شیمیایی
رایجترین روشها شامل پخش سطحی، جایگذاری در کنار ردیف بذر (باندینگ)، محلولپاشی برگی (فولیار اسپری) و تزریق به آب آبیاری است. اگر قصد دارید کود را بهصورت محلولپاشی استفاده کنید، باید دستورالعمل تولیدکننده را بهدقت رعایت کنید تا گیاه دچار سوختگی نشود. در روش جایگذاری نیز لازم است عمق و فاصله مناسب از ریشه یا بذر در نظر گرفته شود.
زمان مصرف کود شیمیایی
بهترین زمان برای مصرف کود شیمیایی به نوع کود و مرحله رشدی گیاه بستگی دارد. بهطور معمول، کودهای فسفاته و پتاسه را پیشاز کاشت یا در مراحل اولیه رشد مصرف میکنند تا ریشهها بتوانند از همان ابتدا به فسفر و پتاسیم دسترسی داشته باشند. کودهای نیتروژنه نیز بسته به نوع گیاه، در زمان رشد رویشی و گاهی در چند مرحله مورد استفاده قرار میگیرند. اگر علائم کمبود عناصر ریزمغذی مشاهده شود، میتوان در طول فصل رشد و حتی در مرحله گلدهی از کودهای برگی بهره برد.
مقدار مصرف کود شیمیایی
مقدار دقیق مصرف کود با توجه به نتایج آزمایش خاک، نوع محصول و سیستم کشت تعیین میشود. برای مثال، در گیاهان پرمصرف نیتروژن مانند ذرت، میزان کود اوره میتواند بیشتر از گیاهان کممصرف باشد. همچنین، اگر کود مخلوط به کار میبرید، باید به نسبت NPK روی بستهبندی توجه کنید تا از تأمین متعادل هر سه عنصر مطمئن شوید. مصرف بیشازحد کود، ضمن تحمیل هزینه اضافی، ممکن است به شوری خاک یا آلودگی منابع آب منجر شود.
موارد مصرف کود شیمیایی
کودهای شیمیایی بهطور گسترده در انواع کشتهای زراعی، باغی، گلخانهای و حتی فضای سبز شهری کاربرد دارند. در باغبانی گل و گیاهان آپارتمانی هم، استفاده از کودهای کامل NPK بسیار متداول است. در برخی موارد خاص مانند تولید قارچ خوراکی یا پرورش سبزیجات ارگانیک، اگرچه بیشتر از کودهای آلی بهره میبرند؛ اما گاه برای جبران کمبودهای سریع، استفاده از کودهای شیمیایی نیز توصیه میشود. بهطورکلی، هر جا که نیاز به تأمین سریع و هدفمند عناصر غذایی باشد، کودهای شیمیایی کارآمد و مقرونبهصرفه هستند.
کاملترین کود شیمیایی در کشاورزی
از نظر بسیاری از کشاورزان، کودهای NPK با نسبتهای متعادل، کاملترین کودهای شیمیایی محسوب میشوند؛ بهویژه فرمولهایی مانند 10-10-10 یا 20-20-20 که هر سه عنصر اصلی را بهصورت متوازن تأمین میکنند. بااینحال، انتخاب بهترین فرمول، به نوع خاک و نیاز محصول بستگی دارد. در برخی شرایط، استفاده از کودهای تخصصی (مثلاً با درصد فسفر یا پتاسیم بالاتر) میتواند عملکرد و کیفیت محصولات را بهمیزان چشمگیری افزایش دهد.
سخن پایانی
کود شیمیایی برای درخت و سایر محصولات زراعی، در صورت استفاده صحیح، نقش انکارناپذیری در بهبود عملکرد محصول و رونق کشاورزی دارد. اما برای دستیابی به بالاترین سطح کارایی و جلوگیری از مشکلات زیستمحیطی یا اقتصادی، لازم است با شناخت نیازهای گیاه و خاک، برنامهای دقیق تدوین شود.
آبادیس تولید کننده برتر هیومیک اسید در ایران
هیومیک اسید یکی از ترکیبات ارزشمند در بهبود حاصلخیزی خاک و افزایش توانایی گیاه در جذب مواد مغذی است. مجموعه آبادیس بهعنوان یکی از تولیدکنندگان برتر هیومیک اسید در ایران، محصولات متنوعی را با کیفیت بالا عرضه میکند.
سوالات متداول
آیا میتوان کودهای سفید و سیاه را همزمان و در یک نوبت مصرف کرد؟
بله، در صورت نیاز خاک و گیاه میتوان از هر دو کود به شکل همزمان استفاده کرد. بااینحال، بهتر است میزان و روش مصرف براساس آزمون خاک و توصیه کارشناسان تنظیم شود.
چگونه بفهمم خاکم کمبود ریزمغذیهایی مانند آهن یا روی دارد؟
بهترین راه، آزمایش خاک در مراکز تخصصی است که بهطور دقیق میزان آهن، روی و سایر عناصر کممصرف را مشخص میکند.